Columns

Toen mijn vader 30 jaar geleden overleed, heeft mijn moeder Olga IJzer, een paar jaar met haar ziel onder haar arm gelopen. Het overlijden was plots en kwam veel te vroeg. Ze had tijd nodig om het te verwerken. Ze merkte dat vriendschappen en daardoor haar contacten veranderden. Een van haar vriendinnen - ik herinner mij helaas niet meer wie- heeft haar toen bij Mariënweide geïntroduceerd. Ol had jarenlang gehockeyd, dus dat sprak haar wel aan. Maar vooral een nieuwe omgeving waarin zij zichzelf - in optima forma - kon zijn en waar zij niet langer ‘de weduwe van’ was, vond zij fijn.

Nieuwe contacten groeiden uit tot hechte vriendschappen die door de tijd heen heel belangrijk voor haar waren. En hoewel ze niet meer zo nodig op vakantie hoefde, ging ze op golfreis naar de Ardennen en Frankrijk. Of er daadwerkelijk veel werd gegolfd weet ik niet zeker, maar ze kwam altijd erg blij weer thuis. Mariënweide was als een warm bad waar zij een start heeft kunnen maken met een stuk onbevangen leven; zonder iedere keer aan het verdriet om het verlies van haar man te herinnerd te worden.

Elf jaar geleden heb ik mijn uitvaartonderneming aan de keukentafel van mijn moeder opgericht en behalve dat ik door haar kennis heb mogen maken met de club tijdens de ouder-kind toernooien, is zij ook altijd mijn grootste ambassadeur geweest en daar ben ik haar erg dankbaar voor. In die begintijd heeft Frits van Valkenburg - die destijds in de sponsorcommissie zat - mij benaderd of ik de club niet wilde sponsoren. Als we met z’n allen thuis aan de achterkamertafel aan de borrel zaten, maakten wij daar dan grapjes over: Er werd voorgesteld een bankje te sponsoren met de tekst ‘rust zacht’ of zou het geen idee zijn om ‘hole 9’ te sponsoren, want dat is immers ‘the last hole’…

Ik vond het ingewikkeld. Een grap moet kunnen, vind ik, maar niet iedereen deelt onze humor en in mijn werk kan het erg gevoelig liggen. Omdat ik niemand wilde kwetsen, sponsor ik de club nu al jaren alleen met een advertentie. Totdat Onno Albada Jelgersma mij begin dit jaar benaderde met de vraag of ik het pakket niet wilde uitbreiden.

Mijn moeder is inmiddels ruim vijf jaar geleden overleden en met haar in gedachten sponsor ik nu toch hole 9. Omdat het de last hole is en omdat ik Mariënweide wil bedanken. Maar vooral omdat ik hiermee de herinnering aan mijn moeder en haar humor levend wil houden.

Alleen naar een verjaardag, alleen weer thuiskomen. Niemand om mee na te praten. Alleen op vakantie en alleen op belangrijke dagen. Alleen bedenken wat er vanavond gegeten moet worden en alleen de hele dag door zien te komen. Dag in, dag uit. Niet omdat je hier voor hebt gekozen, maar omdat het lot dit zo voor je heeft besloten.

Gelukkig heb je vriendinnen. Helaas moet nummer 1 op haar kleinkind passen, nummer 2 moet naar de kapper en nummer 3 reageert niet op je berichtjes. Moedeloos pak je de afstandsbediening en schenk je nog maar een wijntje in. Iedere dag wordt het gemis groter en het verdriet zwaarder. De glans is er van af. Waarom zou je nog moeite doen?

“Je moet alle seizoenen mee hebben gemaakt, dan wordt het minder erg.” zegt de een. “Het is tijd om door te gaan en niet in je verdriet te blijven hangen.” Zegt de ander goedbedoeld. Maar niets is minder waar. Je omgeving vraagt amper nog hoe het met je verdriet gaat. En, bang om anderen tot last te zijn, vertel je ook zelf maar niet meer spontaan dat je hem eigenlijk iedere dag steeds meer mist. Je wilt immers ook niet zeuren. Dat is zo ongezellig.

Rouw is onlosmakelijk verbonden met liefde en dat maakt het zo ontzettend moeilijk. Het is een soort baan, die je er ineens bij hebt gekregen en waar je niet om hebt gevraagd. Je moet leren leven met je verdriet. In je eentje. Je kunt ook niet doen alsof de rouw er niet is, want hoe langer je het negeert, hoe meer het op de deur blijft kloppen om gezien te worden. Het is een continu proces waar je aan moet wennen. Dat gaat niet iedere dag goed, maar op den duur zul je stukje bij beetje merken dat het beter gaat. Het verdriet zal altijd blijven, maar het wordt minder scherp en zal overgaan in een soort heimwee. Je kunt niet iets missen als je het nooit hebt gehad. Je kunt nooit zoveel verdriet hebben als je ook niet zoveel liefde hebt gekend. En die liefde, daar kun je op den duur een hoop troost uit putten.

Uitvaartzorg Jessica IJzer
Bloemendaalseweg 139
2061 CH Bloemendaal
023-5272272 /06-83595938
www.uitvaartzorgijzer.nl

Hoe beantwoord je zo’n vraag, die ik nog nooit in mijn loopbaan als uitvaartverzorger heb hoeven te beantwoorden. Laat staan op afstand, via wifi. Meneer is thuis in Heemstede met een van zijn zonen, ik ben in mijn kantoor in Bloemendaal.

Tot nu toe hoef ik niemand de kille logistieke regels rond corona uit te leggen: niet meer dan dertig mensen bij een uitvaart, iedereen houdt anderhalve meter afstand en zoekt geen fysiek contact. Na afloop is er geen condoleance met koffie en cake, geen borrel, geen herdenkingsfeest of wat we ooit de normaalste zaak van de wereld vonden. Iedereen weet het.

Mensen zijn opmerkelijk goed geïnformeerd en vooral ook begripvol, merk ik. Zelfs in hun donkerste uren. Ook het feit dat we nu via de computer met elkaar bespreken wat we het allerliefst in elkaars nabijheid zouden willen bespreken: het overlijden van een geliefd mens en hoe je haar leven met een uitvaart wilt eren.

Maar zoals de coronacrisis er deze week voor staat, kan ik niet zondermeer in de auto springen voor huisbezoek en de persoonlijke aandacht die nabestaanden verdienen. Daarvoor vind ik de zorgen te groot dat ik besmet zou raken en het zou doorgeven aan de vaak kwetsbare nabestaanden van andere overledenen. En wat gebeurt er als door ziekte uitval van collega’s er geen uitvaartzorg kan zijn? Komt het leger dan? Er is nu weinig aandacht voor, maar de helden in mijn branche zijn de mensen die overledenen thuis, in verpleeghuis en ziekenhuis komen ophalen, die ze fysiek verzorgen voor de opbaring. Ja, in volledige bescherming.

Ondertussen kijken vier vermoeide, aangedane gezichten net langs de lens in mijn richting. In een hoek van mijn beeldscherm zie ik een gezicht ietsje opklaren. ‘Pap’, zegt de dochter linksboven, ‘laten we het alleen met elkaar doen, voor mama.’

‘Dan hoeven we niet te kiezen’, zegt de ene dochter.

‘Als alles weer normaal is dan herdenken we haar nog een keer, maar dan met zijn allen’, zegt de zoon. ‘Dat zou ze mooi vinden.’

Corona dringt ons de essentie op. Geen uiterlijk vertoon met een enorme lijst genodigden, geen stroom van voordrachten, diashows, ballonnen, borrel of herdenkingsfeest. Het gezin waarmee je begint, daar eindig je ook mee. Het maakt uitvaarten intiemer dan ooit. Degene die zich anders zenuwachtig zou maken om voor een groot publiek te spreken en ten aanzien van iedereen in huilen uit te barsten, die vindt nu wèl zijn stem.

Maar tegelijk, er is geen arm om de schouder, geen fysieke erkenning van je verdriet en steunbetuigingen. Een live stream en facebookpagina kunnen dat niet vervangen. Oude rituelen hervinden nu hun waarde. Er worden weer brieven geschreven en foto’s gestuurd. Medeleven moet tastbaar zijn, want in de brij van ‘likes’ vind je later nooit meer iets waardevols terug. Wat mij onlangs ontzettend ontroerde was een rouwend gezin dat familie en vrienden had gevraagd om een kaars aan te steken om precies twaalf uur ’s middags bij de aanvang van de uitvaart van hun vader. De wetenschap dat zoveel mensen dat zouden doen, was even genoeg.

De woorden van de jongste dochter van de weduwnaar in Heemstede, over de voornemens die we hebben ‘wanneer alles normaal is’, blijven me al de hele week bij. Wanneer alles normaal is en bijvoorbeeld handige jongens mijn bedrijf niet meer spammen met hun aanbod in zwarte mondkapjes. Als mensen elkaar weer thuis kunnen opzoeken om elkaar te troosten met een pan soep, een fles wijn en een knuffel.

Maar vooral wanneer we allemaal mensen weer recht in de ogen kunnen kijken, in plaats van langs de lens.

Met dank aan Mirjam van Immerzeel

Het is een druilerige donderdagmiddag als mijn collega Johan van een onderneming uit de buurt van Amsterdam belt: “Hee Jes, hoe is het? Even kort, want we hebben het ontzettend druk, kun jij vanmiddag een uitvaart voor ons bespreken in Edam? Een mevrouw haar moeder is zojuist overleden.”

Ik moet even goed nadenken, want ik ben net een uitvaartgesprek aan het oefenen met iemand die ik aan het opleiden ben en ik heb geen vervanging voor als ik zelf een melding van overlijden krijg. Ik voel meteen ook gewetenswroeging, want Johan en zijn collega’s hebben mij meerdere malen uit de brand geholpen. Ik stel hem voor dat ik een van ‘mijn’ drie meiden bel - de dames die mij helpen als ik het te druk heb of vrij ben. “Graag!” zegt Johan en we spreken af dat ik hem zo snel mogelijk terugbel.

Er is even stress, want we zouden dan zo snel mogelijk van Bloemendaal naar Alkmaar moeten rijden want er kan een hoop komen kijken bij een uitvaartbespreking die soms best wat tijd in beslag kan nemen.

Dame één neemt niet op. Ik probeer haar privénummer: ook geen gehoor. Ik raak een beetje geïrriteerd; ze had laatst nog aangegeven dat ze zo graag wilde werken. Waarom neemt ze dan niet op? Dame twee neemt ook niet op en dat is verwonderlijk, want zij staat eigenlijk altijd klaar. Dame drie neemt gelukkig wel onmiddellijk de telefoon aan, maar zegt meteen: ”He Jes! Ik moet het kort houden, want ik heb nèt een opdracht van een andere uitvaartondernemer aangenomen.” Ondertussen probeert dame nummer één mij terug te bellen. Maar als we elkaar dan eindelijk spreken, blijkt ook zij niet beschikbaar. Ik twijfel of ik toch niet zelf zal gaan, maar ik bel Johan terug om te zeggen dat het me niet lukt. Hij neemt het zoals altijd zeer sportief op.

Een kwartiertje later belt Johan weer terug en zegt: “Nou ja zeg, je raadt het nooit, bel ik die mevrouw van die overleden moeder terug om uit te leggen dat we morgen pas kunnen komen, hoor ik op de achtergrond een mannenstem roepen: “Hou op Ria! Hang die telefoon op! Je moeder is al 20 jaar dood!”….

Gelukkig waren we niet al onderweg.

Het is net gestopt met regenen als ik op een druilerige herfstochtend het parkeerterrein van het crematorium oprijd. Het grind knispert onder mijn wielen als ik mijn auto parkeer. Met het mapje met de belangrijke papieren onder mijn rechterarm geklemd en over mijn schouder mijn handtas, stap ik uit en probeer ik zo goed en waardig mogelijk op mijn net iets te hoge hakken de plassen in het grind te omzeilen richting de ingang.

Vandaag is er het afscheid van Willem in de zogeheten familiekamer van het crematorium. Willem, vijf dagen geleden plotseling overleden aan een hartaanval op 58-jarige leeftijd, was een man met weinig mensen om zich heen. Er was geen gezin, er waren geen vrienden. Willem had genoeg aan zichzelf.

Met broer Jan heb ik de uitvaart besproken. Jan leek nuchter onder de dood van zijn broer, maar wilde wel dat hij een nette uitvaart kreeg. Met een kop koffie én soesjes van de echte bakker.

De familiekamer biedt plaats aan circa vijftien mensen. Het is een huiselijk ingerichte ruimte met rode banken, een warm vloerkleed en moderne kunst aan de muur. De kist staat, geflankeerd door twee kaarsen, in een hoek van de kamer. Ik neem ter controle nog even alle gegevens goed door. Nadat ik de twee bloemstukjes op de kist heb recht, loop ik naar de deur om de familie te ontvangen. Jan komt net op dat moment aan met in zijn kielzog het handjevol overige familieleden. ‘Zullen we dan maar meteen beginnen?’ vraagt hij en geeft me een stevige hand. Behoorlijk rumoerig neemt het gezelschap plaats en ik start het eerste muziekstuk. Het wordt ineens muisstil.

Na de muziek sta ik op en loop naar voren. Ik maak een kleine buiging naar de kist en neem plaats achter het spreekgestoelte.

“Dames en heren, we zijn hier bijeen voor het laatste afscheid van Jan die…..’

‘Wíllem!”

‘Het is Willem!”

Ik verschiet van kleur als ik in het gezicht van Jan kijk en stamel dat het natuurlijk Willem moet zijn en ik weet dat door de grond zakken nu geen optie is en dat ik mezelf moet hervinden, want dat ben ik de familie verplicht. Op zijn minst.

Na de plechtigheid, bij de koffie stap ik op Jan af die net in een soesje hapt. Ik wil me uitputten in verontschuldigingen, maar hij onderbreekt me. ‘Geeft niks meid, je was nèt als Willem. Als ik bij hem kwam noemde hij me Henk en als Henk kwam noemde hij hem Jan. En als Diny op bezoek kwam – hij wijst naar een struise blonde vrouw die vrolijk naar me zwaait – noemde hij haar Bep.’ “Je hebt het helemaal in de lijn van Willem gedaan”, zei Jan en hij geeft me een klap op mijn schouder. ‘Hier, neem ook een soesje.’

Drie kwartier later loop ik weer naar mijn auto. De zon schijnt en mijn hakken lijken de plassen als vanzelf te omzeilen.

De avond is loom en warm. Op de steiger van de woonboot waar ik sta, is alleen het geluid van het zachte klotsen van het water en het gezoem van muggen dat soms even wordt gebroken door het schrieken van een groepje zwaluwen, te horen. Ik ruik gedroogd gras.

Tegen de laaghangende zon in komt het trekpontje van de overkant langzaam dichterbij. Op het pontje zie ik vier mannen staan als wachters naast de kist. Het is een prachtig beeld. Als in een Italiaanse film.

Gegrepen door de schoonheid van het beeld draai ik me om en doe de deur van de woonboot open om te vertellen dat ze nu naar buiten moeten komen om het te zien.

Maar dan zie ik haar zitten en de woorden stokken. Op de bank een jonge vrouw. Haar armen als vleugels beschermend om haar twee dochters van nog maar veertien en zeventien jaar. De gezichten vertrokken van angst en verdriet. Het is de werkelijkheid die hier op hen komt af gevaren.

Haar grote liefde. Hun trotse vader. Hij is echt dood.

Paul. Een stoere, mooie man. Type Rutger Hauer. Met eigen handen bouwde hij deze prachtige woonboot. Hij is bij het parazeilen, wat hij al jaren deed en waar hij goed in was, om het leven gekomen. Misschien was het onverwachte turbulentie of een plotselinge windvlaag. Men kan er alleen naar gissen. Met zijn hoofd kwam hij tegen de rotsen terecht, het moet snel zijn gegaan en waarschijnlijk heeft hij zelf weinig gemerkt.

Zijn beste vrienden dragen hem in zijn stoere steigerhouten kist van het trekpontje over de steiger naar binnen. Voor Paul geen schaarwagentje met een fluwelen rok. De kist wordt op een paar kratten Belgische bier gezet. Daar kan de koeling makkelijk onder.

Ik til de deksel behoedzaam op om te controleren of alles goed is gegaan tijdens het vervoer. Pauls hoofd is bedekt met dezelfde stof als de bekleding van de kist. De contouren zijn vaag zichtbaar. Op zijn buik rusten zijn grote, veilige handen op zijn blauwe lievelingstrui. Uit zijn verbleekte spijkerbroek steken twee grote in zwart gestoken sokken voeten. Bij de linker kleine teen zie ik een gaatje.

Ik nodig zijn vrouw en de twee meisjes uit en doe een stap naar achter. Drie paar vrouwenhanden strelen zijn armen, zijn handen, zijn buik, zijn benen en voeten.

Papa is thuis.

Mijn buik voelt wee aan als ik naar de tafel kijk. Ik sta in een ruimte met een wit betegelde vloer en wanden. TL-buizen zorgen voor de heldere sfeerverlichting. Tegen de ene muur staat een hoge metalen kast met handdoeken, luiers en allerlei vage instrumenten. Ernaast een groene en een grijze kiepbak: de één voor was, de ander voor afval. Aan de andere muur hangt een wastafel met zeep en ontsmettingsmiddel, voorzien van een bedieningshendel voor de elleboog, zodat je niets met je handen hoeft aan te raken.

Voor me, op de metalen tafel met het afdruipgootje, ligt onder een wit laken een lichaam. Erboven zie ik aan lange slang een douchekop en een metalen frame met lange banden.

“Meneer is vanmorgen dood op een bankje in het Kenaupark gevonden. Niemand weet wie hij is, maar we gaan hem wel alvast verzorgen”, zegt mijn stagebegeleidster. Vandaag mag ik voor het eerst helpen een dood iemand te verzorgen als onderdeel van mijn stage voor uitvaartverzorgster.

“Hier”, zegt mijn collega en geeft me een plastic bekertje met ijskoud water. “Voor als je niet lekker wordt.” En ze vervolgt: “Je hoeft niet mee te helpen hoor, maar als je wilt, geef je maar een gil.”

Ze haalt het laken weg. Er ligt een oude zwerver. Met lange vette slierten haar die overgaan in een grote baard waar etensresten en ander vuil van de laatste jaren tussen de klitten zit aangekoekt. Zijn lange nagels zien zwart en geel en zijn krom vergroeid. Hij heeft een verweerde kop met enorme wenkbrauwen. Je kunt ruiken dat zijn kleding al in geen jaren meer gewassen is. Ik neem snel een slokje water.

Mijn collega knipt zijn kleding los. Ik kijk maar even niet. Dan hoor ik de straal van de douche en ruik ik de geur van Nivea. Meneer wordt lekker ingezeept en afgespoeld. Als ze hem samen met een andere collega heeft afgedroogd, komen een schaar en een scheersetje tevoorschijn. Hij krijgt een ietwat verwassen, maar nog frisse witte oude mannen onderbroek aan en dito hemd. Onder mijn ogen zie ik de vieze oude zwerver in een fris heerschap van rond de 45 transformeren en ik durf uiteindelijk mee te helpen hem een schone blouse, broek en sokken aan te doen.

Omdat de ARBO-wetgeving bepaalt dat we in de uitvaartbranche niet meer dan 25 kilo (…) mogen tillen, komt het ijzeren frame met de banden naar beneden. Meneer wordt hiermee van de tafel in een eenvoudige kist getild. Vervolgens wordt de kist naar een van de afscheidskamers gereden.

Een paar uur later belt mijn collega. “Er zijn nabestaanden van onze meneer gevonden en ze zijn hier over twintig minuten. Ik denk dat het wel goed voor je is als je daar ook bij bent.”

Samen met mijn collega begeleid ik niet veel later, een beetje zenuwachtig, een keurige dame en heer op leeftijd naar de opbaarruimte. Met enige aarzeling gaan ze naar binnen. Ze hebben al meer dan twintig jaar geen contact meer met de overledene gehad. Iets met psychische problemen en drank begrijp ik van de dame. In eerste instantie durven ze niet zo goed in de kist te kijken, maar ineens slaakt de dame een hoorbare zucht van verlichting en begint spontaan te huilen. Dan richt ze zich tot ons: “Dank u wel. U heeft ons onze broer teruggegeven”.

Bernd is een jonge vent van 44. Na een slopende ziekte, die hij onwaarschijnlijk moedig heeft gedragen, heeft hij de strijd uiteindelijk op moeten geven, zoals dat heet. Ik ken Bernd nog uit mijn jeugd. Bernd woonde bij ons in de buurt, hij ging met mijn broer om en zijn ouders hadden een speelgoedwinkel waar mijn moeder wel eens op woensdagmiddag meehielp.

Als een gevallen engel ligt hij op zijn bed: zijn gelaat bleek en sereen, omlijst door zijn blonde krullen. Hij lijkt eigenlijk niet meer op de Bernd zoals ik me herinner en ik glimlach als ik denk aan de grote mond die hij kon opzetten. Om de intens witte kleur iets weg te nemen, poeder ik zijn gezicht. Ik zit met mijn rug naar de deur en daardoor merk ik niet dat er iemand binnenkomt.

Een klein kuchje verraadt de aanwezigheid van vier pubers. Ze zijn rond de zestien jaar en ze staan ietwat verlegen aan het voeteneinde van Bernds bed. Het zijn zoon Daan van Bernds tweede vrouw, twee vriendjes en een vriendinnetje.

“Wat ben je aan het doen?” vraagt een van hen. “Weten jullie ouders wel dat jullie hier zijn?” antwoord ik. En met deze vragen start een klein college, want de kinderen willen van alles weten en er ontstaat een prachtig open gesprek. Maar wat zullen de ouders hiervan vinden? Gelegenheid om met hen te overleggen, is er nu niet.

We eindigen door zachtjes in Bernds grote teen te knijpen. “Ga je lekker Jes?’, hoor ik grijnzend in gedachten Bernds stem. Niet veel later verlaat het viertal zichtbaar opgelucht het vertrek. Enigszins ongerust spreek ik daarna Bernds kersverse weduwe aan. Ik vraag haar of zij denkt dat mijn college op bezwaar van de ouders zou kunnen stuiten. “Ik vind het helemaal prima”, zegt ze, “en van de anderen zullen we het wel merken.” En ik realiseer me dat ze ook wel wat anders aan haar hoofd heeft.

Na de uitvaart, die meer dan indrukwekkend was, komt er tijdens de condoleance een jonge vrouw op mij af. “Bent u Jessica IJzer? Kan ik u even spreken?” Ze kijkt ernstig. “Ik ben de moeder van Mark, een van de vrienden van Daan. U heeft Mark van alles uitgelegd toen hij bij Bernd was. Hij heeft er ons die avond vol geuren en kleuren aan tafel over verteld en daar was ik, eerlijk gezegd, helemaal niet blij mee.”

Het gevoel van euforie dat ik over de uitvaart had, was in één klap weg.

“Maar”, vervolgt ze, “ik heb er even over nagedacht en ben toen tot de conclusie gekomen dat Mark waarschijnlijk nooit meer bang zal zijn voor de dood. En daar ben ik u dankbaar voor.” Met een glimlach geeft ze me een hand, bedankt me en loopt verder naar de andere moeders, mij met een intens gevoel van opluchting achterlatend.

Het is half negen. Op begraafplaats is het doodstil. De lucht is grijs. Over een uur vindt hier de eerste plechtigheid plaats. Één waarvoor geen rouwcirculaires zijn verzonden om kennis te geven van overlijden. Om mededeling te doen over het tijdstip van begraven en of er na afloop nog gecondoleerd kan worden. Om half tien zal de begrafenis plaatsvinden van een naamloos lichaam, dat een week geleden is gevonden.

Tegen negen uur rijdt een bromfiets de begraafplaats op. Even later parkeert een Suzuki Alto waaruit drie mannen stappen. De draagploeg is compleet. Vier mannen in grijs gekleed. De hoeden in de hand. Kraaien. Want zo heten ze in de volksmond. Ze worden begroet door de beheerder van de begraafplaats. Handen worden geschud, een pakje shag doet de ronde.

Om kwart over negen komt de rouwauto het pad opgereden. De vier mannen stellen zich op bij het hek. Twee links, twee rechts. Jassen worden rechtgetrokken, knopen gecontroleerd. De auto stopt bij het hek en één van de mannen opent het portier. Een vrouw in het zwart stapt uit. Ze gaat voor de auto staan. De vier mannen flankeren de wagen. Op een teken van de vrouw gaat de wagen stapvoets de begraafplaats op.

Enkele minuten later staat de kist in de aula. Er zijn zelfs bloemen. Van het bureau uitvaarten van gemeentewege. Met een lint. Maar zonder tekst.

Ook al zal er verder niemand komen, toch wordt er een plechtigheid gehouden. De dienst begint met stilte. De uitvaartleidster staat naast de kist. In de banken zitten de vier dragers en de beheerder.

De uitvaartleidster spreekt een woord van welkom en leest een gedicht voor. Als ze klaar is, loopt de beheerder naar de muziekinstallatie. De vier dragers stellen zich op naast de kist. En om even over half tien klinkt het duet uit de Parelvissers.

Om kwart voor tien wordt de kist op het graf gezet. De hoeden gaan af, de hoofden buigen zich. Zo blijven zij enige tijd in stilte daar staan.

Om half elf rijden een bromfiets en een Suzuki Alto de begraafplaats af. Koffiekopjes worden opgeruimd en de beheerder trekt zijn overall aan. Het graf moet worden gesloten. De vier mannen en de uitvaartverzorgster zijn waarschijnlijk al weer onderweg naar een andere uitvaart. Ditmaal wél met volgauto’s én publiek.

Het is bloedheet. Terwijl iedereen in de stad in een zomerjurkje of korte broek loopt, draag ik een keurig donkergrijs mantelpakje, compleet met panty’s. Het is zomer 2005 en ik loop stage bij een grote landelijke uitvaartondernemer. Vandaag moet ik mij melden bij stagebegeleider Fred die mij, als het goed is, staat op te wachten op de begraafplaats. Terwijl ik zoekend het terrein oploop, verwonder ik me over de aankomende bezoekers die fleurig in het rood en zwart zijn gekleed.

“We hebben een Ghanese uitvaart vandaag”, zegt Fred nadat ik mij aan hem heb voorgesteld. Hij staat te puffen van de hitte en zijn bolle rode wangen glimmen van t zweet. “Lekker makkelijk, want die hebben een voorganger die alles zelf doet.” Hij veegt met een grote witte zakdoek in zijn nek. Ik zeg niets, maar eigenlijk vind ik het wel jammer van die voorganger, want ik wil graag oefenen.

Er komen steeds meer mensen in het rood en het zwart de begraafplaats opgelopen. Het blijkt in Ghana erg belangrijk te zijn om een uitvaart bij te wonen, ook al ken je de overledene of de familie niet. Door naar zo veel mogelijk begrafenissen te gaan gelooft men dat het ook druk zal zijn op je eigen begrafenis als je tijd is gekomen.

In een lange stoet komen we aan bij het vers gedolven graf van de stokoude Ghanese dame die we vandaag begraven. Bij het graf wordt behoorlijk hard gebeden en gezongen. Het is veel uitbundiger dan ik gewend ben. De vrouwen huilen ook harder. Bij het dalen van de kist storten ze in grote wanhoop op de grond neer. Het huilen is hartverscheurend. Dat zijn vast de dochters. Ik kan het niet meer onderdrukken en begin zachtjes mee te huilen. Verschrikkelijk, zoveel verdriet. Wat moeten ze veel van haar gehouden hebben.

Met een harde por in mijn zij word ik uit mijn medeleven gerukt. ” Hou op”,sist Fred in mijn oor,” Ze worden hiervoor betaald!” Nog met de tranen op mijn wangen, kijk ik eerst naar hem en dan naar de vrouwen. Fluisterend legt hij mij uit dat deze dames klaagvrouwen zijn die worden ingehuurd. Hoe harder ze huilen, hoe zekerder het is dat moeder naar de Hemel gaat. En hoe harder ze huilen, hoe meer ze schijnen te verdienen….

Na afloop van de begrafenis loop ik nog een beetje van de kaart achter de stoet aan terug naar de parkeerplaats. De mensen zijn uitgelaten en er wordt gelachen. Het is een goed afscheid geweest.

“Mag ze ook thuisblijven?” vraagt een van de twee kleindochters. Hun oma is net overleden en we bespreken wat er met haar lichaam moet gebeuren. We zitten met hun vader, moeder en tante rond de eetkamertafel in een piepklein keukentje. In de voorkamer ligt oma op bed. “Is het niet eng als ze hier blijft?” De kleindochter van zestien trekt er een vies gezicht bij. “Welnee”, zegt haar achttienjarige zus. “Beter dan in zo’n ijskast met een la, toch?” Vijf paar ogen kijken me vragend aan.

Ik leg uit dat die lades eigenlijk bijna alleen maar in TV series voorkomen en dat een uitvaartcentrum met een eigen kamer prima kan. Maar ook dat thuis opbaren juist heel fijn kan zijn. Oma blijft namelijk in haar eigen huis met al haar spulletjes om haar heen. Iedereen kan in die vertrouwde omgeving op een zelf gekozen moment bij haar gaan zitten en tegen haar praten.

“Maar hoe moet dat dan met de kist?”, vraagt de oudste en kijkt naar haar vader. Hij wil graag zelf de kist maken. De gebruiksaanwijzing is gedownload en het hout ligt al klaar in zijn werkplaats. Binnen een dag gepiept volgens hem.

Ik vertel dat oma niet meteen in de kist hoeft. Dat we haar eerst gaan verzorgen en er daarna een gekoelde plaat onder haar lichaam kan komen zodat ze in haar eigen bed kan blijven liggen. Vijf hoofden knikken instemmend.

De koeling wordt niet veel later gebracht en samen met de tante was en kleed ik oma aan. De meiden blijven op afstand staan kijken. Wel willen ze alles over de verzorging weten en leveren ze commentaar als we iets naar hun mening niet helemaal goed doen. De kleindochters willen graag dat oma wordt opgemaakt omdat zij altijd tot in de puntjes was verzorgd. “Jullie kijken naar die make-up vlogs en jullie weten precies hoe oma het wilde. Misschien dat jullie de make-up kunnen doen?”, probeer ik. Verschrikt kijken ze me aan. Na enige aarzeling pakken ze toch oma’s krultang en make-up tasje en gaan aan de slag. Aan beide kanten van het bed staat een kleindochter.

Dan zie ik tranen bij de zestienjarige op haar wangen. “Heb ik je te veel gevraagd?” vraag ik ongerust. “Nee”, zegt ze terwijl ze een traan wegveegt,” ik vind het juist zo fijn…”

Op de dag van de uitvaart wordt oma door haar zoon in de speciaal voor haar gemaakte kist getild. De dag ervoor is iedereen er nog in gaan liggen om een boodschap aan de binnenkant voor oma op te schrijven. Op de buitenkant zijn rondom bruine foto’s met koperen punaises geprikt die haar levensloop verbeelden. Met elkaar tillen ze met behulp van de rouwwagenchauffeur de kist met oma het huis uit naar de rouwwagen om haar samen naar het crematorium te brengen.

We waren daar, zoals dat heet met allen die hem dierbaar waren. Hij ging dood. Niets meer in het verschiet. Het heft in handen. Want mijn lief, die zo van goed en mooi en lekker eten hield, at en dronk nu al twee weken niets meer.

Twee weken waarin elke dag, ieder uur, elke minuut ons dichter bij de onverbiddelijke en niet te vermijden dood brachten. Zijn lichaam uitgemergeld. Zijn stembanden lam. Mijn spraakwaterval die zo graag alles wat hij zag, voelde en dacht wilde delen en uiten in taal, in woorden, in zinnen en in klanken was al monddood gemaakt.

Met het uur zwakker, maar zijn helblauwe ogen blijvend scherp met ons in contact. Ogen die niets aan kracht en leven hadden ingeboet. Ogen waarin ik werd meegezogen die eerste avond jaren geleden die altijd de dag van gisteren bleef, die me meetrokken, naar buiten, de kroeg in, een leven verder samen in. Die ogen bleven tot in het allerlaatste moment.

Dat onbestaanbare moment, de overgang van leven naar dood. Van warm naar koud. Van zijn naar niet meer zijn.

We hielden hem vast. Ga maar, zei ik, het is goed, we zijn bij je, ik houd je vast, je bent niet alleen. En ik voelde me een bedrieger, want we waren samen, nog wel, maar we lieten hem in het doodzijn alleen. In zijn dooie eentje. En wij bleven.

We moesten hem begraven.

Jessica kwam. En ze leidde ons met zachte handen en diepe stem door de dagen. Ze liet ons zijn handen en voeten masseren. En dat was fijn. We wasten hem en we kleedden hem aan. We legden hem in een kist.

In het huis kon hij niet blijven, dat wisten we en dat begrepen we. Jessica wist een mooie plek en met de jongens tilden we hem met die vreselijke kist de rouwwagen in die buiten klaarstond en reden we naar Uitgeest.

We kwamen bij een dorpsmonument, aan een klinkerpad. Het soort huis waar hij hij wel had willen wonen. Een afscheidshuis waar kon hij blijven tot de dag dat we hem in het graf bij mijn vader gingen leggen. We lieten hem niet alleen. Vrienden kwamen. Familie kwam. Ze streelden zijn handen en zijn gezicht. Vertelden verhalen. We dronken wijn. Italiaanse. Santa Christina. Zijn favoriet. We dronken op hem, op ons, we dronken onze tranen weg.

Op de dag van het definitieve vaarwel droegen mijn jongens hem de auto in en reden we naar Amsterdam, naar de Nieuwe Ooster, waar het graf van mijn vader voor hem open stond.

De aula was afgeladen maar de dienst verliep stil en sereen met soms een hoorbare snik. De muziek en de woorden van de drie jongens, de armen om elkaar, verscheurden onze harten. En toen aan het eind traag de hoge, zware deuren opengingen was daar ineens de zon die zijn kist met een felle, maar geruststellende bundel licht bescheen.

Gedragen op de sterke schouders van zijn jongens, zijn neef en zijn goede vrienden en gekoesterd door de zachte herfstzon werd de gang naar het graf waar wij mijn vader wisten gemaakt.

Daar bad iemand het onze vader daar en waren wij stil totdat die stilte gebroken werd door een overdonderend applaus ingezet door de handen van zijn jongens.

Wij hielden zoveel van hem.

Met dank aan José Gieselaar

Maar mama wilde helemaal niet gecremeerd worden…

We zaten met z’n tweeën in het ouderlijke huis aan de rustieke achterkamertafel die glom van het jarenlange poetsen. We wachtten op de komst van zijn drie zusters om de uitvaart van hun moeder te bespreken. Coen, de enige en jongste zoon, had voor zichzelf koffie gehaald en zette zonder vragen een ietwat straffe espresso voor mij neer. Het zilveren schaaltje met kletskoppen van de banketbakker en het bijpassende suikerkommetje en melkkannetje stonden klaar. Net toen ik een beetje melk in mijn koffie wilde doen, kwamen de drie zussen binnen.

Druk pratend en lachend hingen ze hun jassen aan de kapstok, trokken een stoel naar achteren, ploften neer en schoven nonchalant wat papieren opzij. Ik kon me nog net voorstellen toen de oudste zus het woord nam. Ze hadden de avond ervoor namelijk alles al besproken en vertelden Coen en mij hoe de uitvaart eruit zou gaan zien. Bijna stralend van trots keken ze ons verwachtingsvol aan.

‘Ja maar’, stamelde Coen, ‘mama wilde helemaal niet gecremeerd worden….’

Ondanks dat het Coen was die de laatste jaren voor zijn moeder had gezorgd – de zussen woonden al geruime tijd in het buitenland – delfde Coen direct het onderspit. De oudste zus was ooit na vaders overlijden tot Executeur Testamentair benoemd, dus Coen had weinig in te brengen. Zelfs werd hem verboden in zijn speech te vertellen over moeders de groepsreizen met de bus. Misschien wel omdat moeder die had verkozen boven een reis naar haar dochters.

De uitvaart verliep precies zoals de gezusters het hadden uitgestippeld. Tijdens het laatste muziekstuk liep iedereen als laatste groet langs de baar naar de koffiekamer. Toen de aula stil en verlaten was, kwam Coen plots terug de aula in gesneld. “Tegen niemand zeggen hoor” zei hij tegen me terwijl hij schichtig over zijn schouder keek. Met een klap sloeg hij een grote sticker met het geel-zwarte OAD-logo op de kist. “Goeie reis ma!”, riep hij en met een grote grijns liep hij de aula uit.

Het is 1 januari. Ik werk voor een grote uitvaartverzorger en heb deze jaarwisseling dienst. Om 9.30 uur bel ik aan bij een rijtjeshuis in een Vinex wijk in een provinciale stad. De deur wordt open gedaan door een kleine magere vrouw met een vermoeid gezicht. “Ik ben het niet”, zegt ze. “Ik bedoel, je komt niet voor mij maar voor een vriendin. Ze zit in de keuken. Volg me maar”. We lopen langs de huiskamer waar het gejoel van kinderen te horen is die het skispringen lijken na te doen.

In de keuken zit een hele dikke vrouw met zwart tot stekeltjes geknipt haar Ze heeft een bleek gezicht met lege ogen. Ze draagt een vaalroze soepjurk met legging waar dikke Micky Mouse sokken in afgedragen Crocs onder uitsteken. Ze stelt zich kort voor als Winnie en begint meteen te vertellen. Na jaren van ellende hadden zij en haar echtgenoot een dag eerder besloten om uit het leven te stappen. Samen hadden ze pillen genomen. Bij haar was het jammerlijk mislukt. Ik raak overmand door een onbestemd akelig gevoel. Ik weet niet hoe ik hier op moet reageren.

Ze vertelt verder dat ze nergens heen kon na het gebeuren. Haar familie is al jaren uit beeld en met de familie van haar man verloopt het contact, op zijn zachts gezegd, stroef. De vriendin waar zij gisteravond laat bij terecht kon, had ze al 10 jaar niet meer gesproken. Maar ze kon toch niet alleen zijn met oud en nieuw? Vooral niet nu. De vriendin lijkt naar een stip in de verte te staren.

Na anderhalf uur sta ik weer buiten. Ik voel me ellendig. Wat een verschrikkelijk verhaal. Wat een leegte. Wat een treurnis. Ik moet van mijn leidinggevende gelijk door naar de volgende uitvaartbespreking die erg warrig verloopt omdat ik mij maar moeilijk kan concentreren. Daarna ga ik zo snel mogelijk naar huis. Twee dagen later belt Winnie naar onze centrale. Of we politiebegeleiding kunnen regelen bij de uitvaart. Ze kan namelijk niet instaan voor de reacties van haar schoonfamilie.

Uiteindelijk is de begrafenis rustig verlopen. Zonder politiebegeleiding, maar met een stevige en zeer ervaren uitvaartbegeleider, die voor de zekerheid voor mij in de plaats is gegaan en de twee partijen wonderwel uit elkaar heeft weten te houden.

In de maanden die volgen, moet ik nog regelmatig aan deze in- en intrieste vrouw denken. Ze is uiteindelijk opgenomen in een psychiatrische inrichting omdat men bang was dat ze het nogmaals zou proberen. Tot ik een half jaar later een telefoontje van mijn leidinggevende kreeg: “Weet je nog die mevrouw van nieuwjaarsdag? Ze zit in de gevangenis. Ze schijnt destijds helemaal geen zelfmoord geprobeerd te hebben plegen....”

Als uitvaartverzorgers zijn wij het altijd die de complimenten en bedankjes krijgen en die bedankjes en complimenten proberen wij ook weer over te brengen aan de groep mensen zonder wie het nooit was gelukt.

Het zijn de mensen die een overledene van het ziekenhuis weer thuisbrengen. Die een overledene liefdevol verzorgen en kleden en weer toonbaar maken voor de nabestaanden. De broeders, zo heten ze bij ons. Het zijn de chauffeurs van de rouw- en volgwagens op de dag van de uitvaart. De medewerkers van het uitvaartcentrum. De begeleiders, de tuinmannen, de grafdelvers, de aulamedewerkers en de dragers op de begraafplaats. En dan zijn er nog de vrijwilligers van de kerk, de medewerkers van het uitvaartcentrum en van het crematorium en die van de catering. Allemaal mannen en vrouwen die met net zoveel bezieling als de uitvaartverzorger hun werk doen, maar eigenlijk nooit de erkenning krijgen die ze verdienen.

Soms, als ik een opmerking krijg van een familielid over een scheve das, of over een rafelig randje van een pak of of over het haar dat niet zo netjes zit bij een broeder, heb ik moeite om niet onmiddellijk in de verdediging te schieten, want hij heeft het over mijn collega’s. En dan zou ik zo graag over ze willen vertellen. Dat zij het zijn die maken dat een familie toch nog afscheid kan nemen, nadat iemand voor een trein is gesprongen. Dat zij het zijn, die ervoor zorgen - ondanks dat de ARBO wet zegt dat ze maar 25 kilo mogen tillen – dat die mevrouw van 90 kilo naar beneden wordt getild via een steile trap, zodat er geen brandweer bij hoeft te komen en de hele buurt kan meegenieten….

Soms krijg ik een klacht dat de aulamedewerker stond te fluisteren tijdens de dienst. Wist u dat er -buiten hun schuld- van alles mis kan gaan achter de schermen, maar dat zij de benen uit hun lijf lopen om ervoor te zorgen dat er voor de schermen niets van wordt gemerkt? En dat ze dan even fluisterend overleg moeten hebben?

Er mag natuurlijk niets misgaan tijdens een uitvaart, want je kunt het maar één keer doen. Maar ondanks het feit dat we alles controleren en ‘driedubbelchecken’, kan het anders lopen dan gepland. Mensen maken fouten en machines kunnen stuk gaan. Maar als het mis gaat (of dreigt mis te gaan), weet dan dat u er op kunt rekenen dat de mensen achter de schermen soms het onmogelijke voor elkaar weten te krijgen zodat er mooi en waardig afscheid genomen kan worden van iemand die u lief is.

Het is lente. Het waait licht. De lucht staat strakblauw met soms een spierwit wolkje. De lichtgroene blaadjes van de bomen steken er vrolijk bij af. Zo licht als de lente aandoet, zo zwaar en somber is de stoet die traag de richting van het crematorium uitkomt. Niet één, maar twee zwarte rouwwagens rijden voorop. Bij het hek stoppen de auto’s. Aan de zijkant van de eerste auto sta ik stil voor een groet aan de overledene met een korte, ingetogen knik. Ik loop door naar de tweede auto en ook daar toon ik mijn respect. De stoet zet zich weer in beweging als ik me opstel voor de eerste wagen en met de panden van mijn zwarte jas licht wapperend gaat het stapvoets richting de aula.

Eergister was er het officiële rouwbezoek voor Sientje in het uitvaartcentrum. De kist was weliswaar gesloten, maar de mensen konden zo toch nog even bij haar zijn en de familie condoleren. Haar echtgenoot Bertus zat naast de kist. Zijn gezicht wit. Zijn handen trillend. De goedbedoelde woorden van troost gelaten over zich heen komend. Bertus telde 93 jaren. Zijn Sientje 89. Hij kende haar al vanaf haar derde. Zij was zijn buurmeisje van de boerderij verderop. Ze waren met elkaar opgegroeid en vergroeid geraakt.

De kinderen waren verdrietig, maar ook opgelucht na hun moeders overlijden. Het waren zware jaren voor ze geweest. Sientje leefde al lang in een andere wereld en had veel en intensieve zorg nodig gehad. Nu zou er weer wat tijd voor hun eigen kinderen en kleinkinderen komen. Hun wereld zou straks weer gewoon doordraaien met de zorg van alledag. Maar de wereld van Bertus was met een schok tot stilstand gekomen.

De ochtend na het rouwbezoek ging de telefoon. Het was een van de kinderen. Vader Bertus had een hartaanval gekregen en zich in alle vroegte bij zijn Sientje gevoegd.

Tijd om nog rouwbrieven te versturen was er niet. De meeste mensen konden gelukkig worden gebeld. Er moest een extra kist - precies dezelfde - en een extra auto worden besteld. Het crematorium maakte extra tijd vrij en de muziek en het programma werden in allerijl aangepast.

En dan nu, één dag later, worden straks twee kisten in de aula van het crematorium neergezet. Met de hoofdeinden dicht bij elkaar. De medewerkers van het crematorium zullen de bloemen er omheen schikken en op beide kisten zal een identiek bloemstuk van de kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen komen te staan.

Voordat de dienst begint zal ik nog buiten de aula de belangstellenden moeten toespreken, om uit te leggen wat er is gebeurd. Want de kans bestaat dat nog niet iedereen op de hoogte is van wat er zich gisteren heeft afgespeeld en dan kan de aanblik van de twee kisten naast elkaar een schok zijn.

Pas daarna zal ik op de deur van de familiekamer kloppen zodat we kunnen beginnen met een afscheidsdienst die vooral zal staan in het teken van liefde en trouw.